Dom ten stanowią tylko trzy ściany, jest więc domem otwartym, jest jak zaproszenie, jak otwarte ramiona. Tak jakby mówił do nas: otwórzcie i wy wasze domy, wasze rodziny, wasze życie na obecność Pana. Tak mówił o domku loretańskim w 1991 roku Joseph Ratzinger.

Loreto, położone w regionie Marche około 30 km od Ankony, jako miejsce kultu maryjnego było wzmiankowa­ne już w I połowie XII wieku. Od 1294 roku głównym obiektem kultu stał się tu tzw. domek loretański, będący według tradycji częścią domu Maryi z Nazaretu.

Legenda opowiada o aniołach, którzy przenieśli domek z Ziemi Świętej do Loreto. Temat przeniesienia domku przez aniołów stał się popularnym motywem w ikonografii już w XIV wieku. Badania archeologiczne zdają się potwierdzać palestyńskie pochodzenie materiału, z którego jest zbudowany domek. W archiwach watykańskich zaś znaleziono dokument mówiący o Tamarze z władającej Epirem rodziny Angelosów (czyli Aniołów), która w 1294 roku, po wycofaniu się krzyżowców z Ziemi Świętej, miała otrzymać z okazji ślubu z synem króla Neapolu „święte kamienie z domu Naszej Pani i Dziewicy, Matki Boga”. W Nazarecie do dziś jest czczona Grota Zwia­stowania – do niej miała być dobudowana składająca się z trzech ścian część kamienna, odtworzona w Loreto. Tak mówił o domku loretańskim w 1991 roku Joseph Ratzinger: „Dom ten stanowią tylko trzy ściany, jest więc domem otwartym, jest jak zaproszenie, jak otwarte ramiona. Tak jakby mówił do nas: otwórzcie i wy wasze domy, wasze rodziny, wasze życie na obecność Pana”.

Około 1315 roku w domku umieszczono cudowną figurę Matki Bożej Loretańskiej z błogosławiącym Dzieciąt­kiem na ramieniu, okrytą złotą dalmatyką zdobną wotami. Od 1450 roku pielgrzymowali do Loreto papieże i ob­darzali sanktuarium wieloma odpustami. Sto lat później Loreto było już jednym z najliczniej odwiedzanych miejsc pielgrzymkowych w Europie i stało się, jak powiedział Jan Paweł II, „sercem maryjnym chrześcijaństwa”. W latach 1468-87 wzniesiono trójnawową bazylikę na planie krzyża łacińskiego, a pod jej ko­pułą – ozdobioną przedstawieniami wezwań z Litanii loretańskiej – umieszczono domek loretański. Późnogotyc­ki kościół był następnie przebudowany w stylu renesansowym i opatrzony późnorenesansową fasadą.

Począwszy od XVI wieku, kopie domku loretańskiego wznoszono także w Niemczech, Austrii i Czechach. W Polsce tradycja domków stała się szczególnie popularna w II połowie XVII wieku i w XVIII wieku. Pierwszy polski domek loretański powstał w Gołębiu (1628-38), kolejne m.in. w Głogówku, w Warszawie przy kościele bernardynów i w Krakowie przy klasztorze kapucynów.

1. (figura Madonny z Loreto/wnętrze Domku) Obecna figura Matki Bożej Loretańskiej, wykonana z cedru libańskiego w 1922 roku, jest repliką słynącej łaskami średniowiecznej figury, która już w XIV wieku została umieszczona w ołtarzu domku loretańskiego.
 

2. (Święty Domek z zewnątrz) W XVI wieku, na zlecenie papieża Juliusza II, domek loretański został ob­łożony marmurowymi płytami z dekoracją reliefową, przedstawiającą sceny z życia Maryi oraz figury proroków i Sybilli.

3. (polski cmentarz) Na położonym u stóp sanktuarium cmentarzu spoczywa ponad tysiąc żołnierzy z 2 Korpusu Polskiego, poległych w 1944 roku w walkach na adriatyckiej linii frontu. Są wśród nich i ci, którzy wy­zwolili Loreto i bohatersko uratowali bazylikę przed spłonięciem w czasie niemieckiego bombardowania.

(Kaplica polska) Wśród znajdujących się w absydach bazyliki kaplic narodowych odnajdziemy także kaplicę polską. Zdobią ją freski przedstawiające zwycięstwo Jana III Sobieskiego pod Wiedniem i Cud nad Wisłą. W ołtarzu Najświętszego Serca Jezusowego umieszczono tryptyk przedstawiający Chrystusa wśród polskich świętych. Witraż natomiast ukazuje gaszenie pożaru w bazylice przez polskich żołnie­rzy.